De pura cerna (9)

…/…

-¡Que febres nin qué farrapos de gaita: a min non hai febre que me tombe, que só enfermei das lombrigas!

Silvina, algo recuperada pero sen darlle ao sacho, atenta ao coloquio dos rapaces:

-¡É verdade, e curounas co zume dos codesos, en leite! Forte é, grazas a Deus, que se afixo a todo aí na serra, pero o malo é se non lle presta esa comida da Habana, ¡que aló escasean as vacas!

-Mamá, iso heino botar de menos..., ¡porque nacín para estrela, e gústame ve-las miñas irmás, esas da Vía Láctea!

Toño, que se perdera naquela metáfora:

-¿Estrela, ti? ¡Muller, como guapa, moito, pero as estrelas son outra cousa, unha cousa do ceo!

-¡Burro! Sequera eras o mellor alumno do señor Tellado... Ese camiño que se ve aí arriba, de noite, chámase Vía Láctea, ¿non si? ¡Camiño do leite! ¿De qué está feito? ¡De estrelas! Daquela, se me gusta o leite é que son unha estrela! ¡Que tamén sei montar adiviñas! Agora, de alivio, para estirarvos a cara, vou cantar unha habanera: Cuando volví de Cuba, y miré para tu balcón, me encontré con una vieja arrimada a un bastón, que por todo saludo me dijo, ¿quién es este señor?

A nai, escandalizada por aquelas versatilidades dos dous rapaces:

-¡Cala, muller, que esa canción é dos que volven, e ti aínda estás aquí, ás voltas co teu petate..., que aínda non chegaron eses cartos!

Herminia, con outra pirueta:

-Chámanlle habanera... -Aclarou, insistente, -e din que as viñeron cantando aqueles que perderon a guerra do 95...

O resabido do Toño, querendo lucirse:

-Esa guerra perdémola por culpa dos nosos mandamáis, e non dos soldados, particularmente por aquilo de meter os nosos barcos, todos xuntos, na boca de La Habana, ¡que logo viñeron os gringos, e pecháronlles a saída...!

-¡Xesús, qué cousa, canto sabe este rapaz! ¿Toño, quén che dixo todo iso, tantas cousas...? ¡Pero debes coidarte de non falalo en Castroverde, pois daquela, os Gardas..., xa sabes!

-Señora Silvina, para aprender, ou ver ou ler; mais, neste caso, nin isto nin aquilo, que o meu todo é de orella, de falar co mestre.

Neste punto fixo un á parte, contrariado de que a moza volvese, no ínterim, ás cantigas e ás danzas.

-¡Que habaneras, nin qué estrelas, nin coplas de cego! ¡Xa está ben, Herminia, a ver se tes formalidade, que non quero que te afagas a cantar onde non estea eu, coma se foses unha rula chamando polo rulo, que é como fan esas fulanas dos cabarés de Lugo, aos que seica vai o Antón de Sarceda, ¡outro Herdeiro!, pero ti naciches para ser a miña muller, ¡en exclusiva! ¿É ou non é verdade, señora Silvina?

A nai, aínda que sen chegar ao fondo daquela arroutada de celos do rapaz, quixo cadullar, ao seu xeito, tirándolle partido á rabecha do Toño:

-¿Rapaz, qué falares son eses; ou é que me estás pedindo a filla en santo matrimonio?

Así que Toño, compracido, oportunista, aceptou a lazada, premendo naquel compromiso:

-¡Si, señora; xa que o di, lévame polo atallo! ¡Así Deus me salve que só casarei coa Herminia, coa miña benaventurada entre tódalas mulleres...; pero iso será se se porta ben, por aló, nesas Américas, e se vostede o permite, que a falta de pai, esta rapaza é súa, ao completo! ¿Entende? Por iso quero que se comporte, que teña siso, que sexa formal, e que non fale cos mozos, cos outros...; ¡que xa é grandiña para andar con semellantes risos, con estas xareladas propias dunha cativa...!

A interesada aquietouse, sorprendida por aquel enfoque, por máis que non chegase ao fondo daqueles pactos.

-Toño, ese permiso de casamento teracho que dar ela, Herminia, ela mesma, en por si, pois agora que se nos vai, ¡adeus mando! Pero o que é por min, que Deus vos bendiga..., ¡polos séculos dos séculos, amén!

Con estas, fíxolles, aos dous, empezando pola filla, o sinal da cruz nas frontes respectivas; ¡liturxicamente, piadosamente, con tenrura maternal!

-¡Amén! - Responderon eles, ao unísono, ámbolos dous. Pero Toño, un tanto receoso, quixo rubrica-lo acto:

-¡Deu-la oia, señora! ¿Deu-la oia, que para esa viaxe tan longa, tódalas alforxas son poucas!

Herminia, mentalmente, xa estaba aló, xa levaba tempo en Cuba. Veuse, retornou, espertou daquel soño, simplemente, transitoriamente, para aquela bendición promisoria de súa nai, naquel rito matriarcal, ausentándose, retornando, ao instante, a cabalo da súa enorme imaxinación e das súas ilusións inconmensurables. A nai, molesta, estrañada polo súbito silencio da filla nun acto tan fondo e tan simbólico, increpouna:

-¿Muller, cómo é que non dis nada, con tanta cousa...? ¿Non oíches que te solicitou este rapaz, en casamento? ¿Valo deixar nun simple, Amén Xesús? Unha promesa destas é unha cousa seria, moito, para unha muller decente! O menos que podes facer é darlle as grazas ao teu pretendente... ¡Vén de costume!

Costumes dunha patria potestade que, de facto, ataban e sometían, ata o mesmo día do enterro dos patrucios, ou incluso máis aló, influíndo desde o alén por virtude dos vellos compromisos, das cen promesas e das mil esixencias. ¡Nunca fagades isto, nin aquilo, nin o de máis aló; non lle perdoedes a Fulano de Tal, nin a Mengano...; estade atentos para merca-la leira tal...; non pinchedes aquela árbore...; e que ese veciño se sirva polo del, que non abuse, que se respecte esta Casa...! Etcétera, etcétera.

-¡Digo, señora, digo que se algo teño de meu é a lingua! Dixen, ¡Amén! ¿Ou é que teño que botar unha firma...? Daquela déixeme o seu sacho, que aquí mesmo, nesta terra herdada dos nosos avós, que é tan sacra coma o mellor dos papeis, con catro picañadas asino eu, ¡co nome e coa rúbrica! ¿Válevos?

Asentiron, así que a rapaza proseguiu co seu razoamento:

-Vosoutros, ámbolos dous, veña pasarme o adival polas costas, polas costas e pola lingua, mais non todo será da miña parte, digo eu, que aquí o Toño non sei se aprenderá a baixa-los ollos cando se cruce coas veciñas, que me estou decatando que lle espesa a barba, e con iso os homes póñense empeitados, que daquela mexan para arriba, que mo ten dito vostede, ¡vostede mesma! E logo vén esa cousa do Servizo, que xa o di Lucas de Campos, e mais non é faroleiro, que aló en África as mouras chapan..., por unha cadela! ¿E se a Rosalía do Herdeiro non atopa un crego de bo ver, para irse á súa reitoral, de Ama, daquela, qué? ¿E se a narnexa de Peruxo non se vai para ese Madrid do Rei, onde ten esa tía...? ¡Eu tamén podo ser celosa se me dá por aí!

Toño, á defensiva, amoucado, sorprendido por aquela inesperada filípica:

-Só mirarei ás rapazas, sexan do lugar ou de lonxe..., ¡se non teño cartas! ¡Quedas avisada!

-¡Ai, ho, cousa máis fácil! Teralas, ho, teralas; abondas, pero..., ¡con devolución no día en que te canses de min! A contrasinal póñoa eu: ¡Cartas devoltas significará que se casou o meu Toño; se cadra, coa propia Rosalía! Pola miña parte, e despois de catro bágoas, ¡métome nun convento! O que non sei é se teñen monxas na Habana, que como é unha terra bendita, daquela..., ¡daquela igual sobran!

Sen máis conversa, pois con tantas emocións e con tanto falar, de temas tan diversos, nin saliva lles quedaba, e iso que foron beber, por veces, directamente, coa boca no pichoco, á rega dos prados.

Toño, sen a camisa, foi busca-la picaña lanzada por Herminia ao cómaro medianeiro, e coa mesma deu en sachar, con enerxía, por entre dos couceiros, á présa e sen levanta-la cabeza.

¡Deus, qué terra tan fecunda, tan fonda e tan húmida, mesmo sangrante, aluvión puro, mantillo perfecto, explotada, mal explotada, entón, sen apenas técnica, sen ferramentas idóneas, sen análises nin emendas minerais, sen directrices..., por unha xente tan pobre, e á vez tan pouco amparada polos poderes públicos, en xeral máis incompetentes cós propios labregos!

Herminia deu en meter herbas e flores na boca, coma se fose enramallar a palleira, ¡as primeiras daquela primavera de tan bos auspicios!, e aos poucos manifestoulles que xa era hora de subir á serra para busca-las irmás do Toño, que aquel día tocáralles a elas, para axudarlles a baixa-la facenda, e seguidamente atizarlle ao pote, ¡sacrosanto caldiño de verzas!, que o sol ía ben arriba, case no derrego das doce...

Polo camiño foi matinando, imaxinando, discorrendo cómo serían, ou cómo non serían, aqueles barcos da travesía para que tanto custasen os portes, os billetes... ¿Avanzarán igual que se eu tiro unha estela polo río Pedroso abaixo...? ¡Ai, non, pois as estelas dan en tropezar unhas coas outras, e coas herbas, coas oucas, coas pedras, cos cantos rodados, e páranse, e xiran, e por veces quédanse no sitio...! ¿E se o barco tropeza cunha illa, ou con outro deses vapores, e se afunden, ámbolos dous, e non queda unha táboa á que subirse...? ¡Non o queira Deus, que aínda non estou preparada para que me xulgue!

A verdade, a certeza, é que aqueles barquiños de entón moi seguros non eran, e se algún fallaba en alta mar, só Neptuno o sabía. ¡Inseguros e sen seguro, pois o seguro obrigatorio, estatal, cunha indemnización de 3.000 pesetas por persoa, non entrou en vigor ata o primeiro de Xaneiro do ano 1921. Arfando sen parar, ameazando naufraxio, a cotío, pero a Providencia ía facendo o resto.

Abundaban os barcos da Mala Real, ingleses, case que en monopolio, que tocaban na Coruña, lugar de embarque común para a xente de Lugo. Aqueles cargadores, aqueles armadores, estaban dispostos a estibar mozos, mozos e mozas, pouco menos que se patacas fosen: ¡nunhas caínzas, a reverter, cantos coubesen, nas bodegas e na cuberta, que só quedaban libres as chemineas. Para máis explotación, por riba diso, embarcábanos por aló adiante, na Marola, lonxe do peirao, para non esixirlles un rexistro sanitario, ou por se os mozos estaban en idade de quintas.

Tales barquiños, da Mala ou da boa, empezaban a cargar en Xixón, ao terzo, mozas, mozos e..., carbón! Aínda que saísen cargados, ao completo, como o carbón avagaba no paso, no tránsito, do Cantábrico ao Atlántico, que ademais é a contracorrente, de chegados á Coruña, ¡reposición! Despois da Coruña, Vigo, ¡outras mil padas, outro baleiro! E con iso, con este alivio..., outros corenta ás caínzas! Deste xeito, con estas compensacións sucesivas, a liña de flotación, ao mínimo; quere dicirse, ao mínimo de alto por sobre das vagas, polo menos ata despois das Canarias!

Brazos e máis brazos para unha economía de bíceps, maiormente para Cuba, co aquel da cana, do tabaco, da caoba, do níquel... Había que, cumpría, conviña, compensa-lo baleiro da escravitude negroide, interrompidas, prohibidas, aquelas reposicións, aquelas levas tan baratas e tan doadas..., ¡inventadas en Granada! ¿Que nos quedamos sen mouros, que se sublevan, que son levantiscos...? ¡Galegos de reposición, ás Alpujarras que fose, Pampaneira abaixo!

Falando en serio, ou por mellor dicir, seguindo en serio: aquela escravitude, a americana, a negroide, tocara á súa fin en Cuba, paulatinamente, con dificultades, pero tivo un acelerón no ano 1868 cando aquel francmasón liberal, Carlos Manuel de Céspedes, sabedor, obviamente, de que para os negros a súa Virgencita del Cobre era, en realidade conceptual, por asimilación, ¡Oshím!, raíña, deusa do amor, das liberdades, das augas doces..., proclamou, denunciou, dramaticamente, segundo cumpría, posto de xeonllos no propio Santuario, aquel salvaxismo, aquel mercado humano, que tan anacrónico se tornara.

Desde logo, a Virxe, a Virxe e tamén Oshím, conxuntamente, asemade, en boa harmonía cristián - pagá, algo fixeran. ¡Moitísimo, definitivo! Como portavoces seus, os países occidentais, os máis deles, doéronse daquelas noventa etnias, ¡noventa, ou máis!, ben sufridas por certo; entre elas, os yorubas, ou lucumís, os congos, os carabalíes, os mandingas, os ewe-tohi, os hamitos...

Aquela escravitude, ¡aquela!, foi abolida, oficialmente, no ano 1886. ¡Onte! O último buque cargado de escravos africanos do que se ten constancia arribou ao porto de La Habana no ano 1873. Esta liberalidade débeselles, mal que nos pese, aos ingleses, ás súas presións; cousa tardía, imposta; vergoñenta para España, ¡se houbese vergoña histórica!

Aínda así, aquelas remesas, sucesivas, masificadas, de forza galega, substitutiva das forzas fieis, ¡infieis!, escravas, tranquilas e submisas, non foron suficientes para atende-la demanda illá, cubana, naqueles días, naqueles tempos de gran expansión económica. Tamén é rigorosamente certo, historicamente certo, que, entre os anos 1913 e 1927, uns 250.000 negros libres, orixinarios, transplantados, das próximas Haití e Xamaica, recibiron autorización, ¡facilitáronllela! para instalarse no Leste e no Centro daquela Cuba tan acelerada e tan florida; para poñelos a traballar arreo, principalmente naquelas plantacións do tabaco e da cana do azucre, naqueles ingenios que venderan os cataláns recentemente, paulatinamente, aos, ¿protectores, liberadores, explotadores...?, americanos.

Periclitada aquela escravitude racial, forzosa, iniciouse, co século XX, a voluntaria, catapultada polas dificultades, polas miserias e polos atrasos do país orixinario, maiormente para a nosa xente, tan comprimidos que estaban aquí por culpa dos foros, pero tamén porque xa ía decruado o terreo útil; carentes, en substitución diso, dunha industrialización que neutralizase aquel excedente demográfico, así que os nosos paisanos estrearon, decatáronse, xa polo XX arriba, con Nicolás Guillén, de que, ¡Mi patria es dulce por fuera / y muy amarga por dentro!

Para mellor entender as vicisitudes dos nosos emigrantes naquela etapa postcolonial de Cuba, -¿acabárase a colonia, ou foi simplemente que mudaran de amo, de muiñeiro, pero non de ladrón?, -igual convén darlle un repasiño, nunha paréntese deste relato, aos principais fitos daquel relevo, permitíndosenos as necesarias traducións:

24-12-1897 Comunicación do Subsecretario de Guerra dos Estados Unidos ao Tenente Xeneral N. S. Miles, Xefe das forzas norteamericanas en Cuba: ... Resumindo: A nosa política debe ser, sempre, apoiar ao máis débil en contra do máis forte, ata que obteñamos o exterminio de ambos (¿cubanos e españois?) á fin de anexionarnos esa perla das Antillas...

15-02-1898 A explosión do acoirazado Maine custou 260 vidas, dos 355 marines americanos do buque. ¿...? ¿Interesáballes aos españois esta provocación tan absurda, tan estúpida, esperta-lo león da Metro? ¡Evidentemente, non; en absoluto! Á parte de que hai outras probas, está clarísimo que non tivemos arte nin parte nun incidente, ¡nun accidente!, tan inoportuno. ¡Ou oportuno, segundo para quen! Por alí andaron, remexendo naquel pote, naquela santabárbara do Maine, algúns illáns manipulados, captados por algún ilustre maquiavelo: ¡cálculos, inducións..., a prezo protector!

10-12-1898 Firmouse aquela paz, en París; ou, por mellor dicir, aquela entrega. ¡Aos USA, por suposto!

01-01-1899 Ás doce en punto, mediodía no meridiano dos 80º O., arriouse a bandeira española, concretamente no Castelo do Morro, izándose, no seu lugar, esa das estrelas e das barras, con vinte e un canonazos. ¿De soberanía? Aqueles patriotas, os verdadeiros, aqueles cubanos - cubanos..., ¡quedáronse de pedra! ¡Saían do lume e caían no remol!

25-02-1901 Aprobación no Senado, na USA, da Emenda Platt... ¡Unha emenda á Constitución..., doutro país! Unha emenda na que, como é sabido, prohibíaselles aos cubanos, ¡contra todo principio de soberanía!, concertar acordos internacionais. ¡Inefable!

Dominada a illa daquel xeito tan ladino, tan de latrocinium, e controlados os seus, inxentes, recursos económicos por uns mandos estranxeiros, avezados colectores, noutro idioma para máis complicación e para máis monopolio, para máis exclusión, ¿que lles esperaba aos nosos, aos nosos emigrantes, que chegaban, que arribaban, cunha preparación, cunhas técnicas rudimentarias, simplemente manuais? O que xa sabemos: ¡asimilarse aos negros, aparentemente liberados da súa escravitude, da formal, para competir con eles, entre si, por un anaco de pan..., e xa fose branco!

Pasado o Centenario, aínda estremece rememorar a ignorancia, a ignorancia e maila fame, pero tamén a audacia, aquela decisión teimosa dos nosos paisanos, aqueles avós que foron capaces de emigrar para un país do que saíra España coas muxicas no rabo, tan ignoto e tan remoto, tan distinto, doutro cuadrante, con outro ritmo, con outra efervescencia.

De postos a filosofar, ¿merecen esta evocación, esta lauda, ou damos a súa historia por arquivada, arquivando, con ela, a nosa gratitude? Neste caso concreto, sequera sexa por mera curiosidade, imos seguir con Herminia, de par súa, coma un chip, tal que metidos naquel ato, no seu, por suposto que de liño, de liño caseiro, ¡da propia tea!
…/…